رتینوپاتی دیابتی چیست و چه علائمی دارد؟
- نویسنده: سپهراد فرزامی – نویسنده تخصصی حوزه سلامت
- تایید علمی: دکتر مهرداد مهرآزما - متخصص چشم، فوق تخصص شبکیه
- بازبینی نهایی: شهلا صفائی- استراتژیست محتوا و ناظر نهایی
یکی از مهم‌ترین عوارض دیابت، آسیب‌های چشمی، از جمله رتینوپاتی دیابتی است. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که قند خون بالا به رگ‌های خونی چشم آسیب وارد کند. اگر این مشکل در مراحل اولیه تشخیص داده نشود، می‌تواند منجر به اختلال شدید بینایی یا حتی نابینایی کامل گردد.
بینایی به عنوان یکی از مهم‌ترین حواس انسان، نقش تعیین‌کننده‌ای در کیفیت زندگی، ارتباط با محیط اطراف و انجام فعالیت‌های روزمره ایفا می‌کند. از دست دادن این توانایی، حتی به‌صورت جزئی، می‌تواند اثرات روانی، اجتماعی و عملکردی جدی به‌همراه داشته باشد. یکی از بیماری‌هایی که تهدیدی جدی برای سلامت چشم به شمار می‌آید، دیابت است. رتینوپاتی دیابتی و دیگر آسیب‌های چشمی، یکی از عوارض ترسناک این بیماری به شمار می‌آید.
در این مقاله تلاش می‌کنیم تا به زبانی ساده و روشن، انواع آسیب‌های چشمی دیابت از جمله رتینوپاتی دیابتی را تعریف کنیم، علائم هشداردهنده آن را بشناسیم و با علل بروز آن آشنا شویم.
این مقاله صرفاً با هدف آگاهی شما منتشر شده است. توصیه می‌شود برای هرگونه مشاوره پزشکی، تشخیص یا درمان، با یک متخصص مشورت کنید.
دیابت چگونه به چشم آسیب می‌زند؟
وقتی سطح قند خون در بدن به طور مداوم بالاتر از میزان مناسب باشد، ممکن است به چشم‌ها آسیب وارد شود. بسیاری از افراد مبتلا به دیابت، ممکن است تاری دید را تجربه کنند. در بسیاری از این مواقع، این تاری دید امری موقتی است که با پایین آمدن سطح قند خون و نزدیک‌شدن آن به محدوده سلامت، برطرف می‌شود. این وضعیت به دلیل تغییر در میزان مایعات یا تورم بافت‌هایی در چشم رخ می‌دهد که مسئول تمرکز بینایی هستند.
اما اگر قند خون برای مدت طولانی بالا بماند، می‌تواند به رگ‌های خونی ظریف در پشت چشم آسیب برساند و رگ‌های آسیب‌دیده، دچار نشت مایع و تورم شوند.
بیشتر بیماری‌های چشمی جدی مرتبط با دیابت از مشکلات رگ‌های خونی شروع می‌شوند. در ادامه، به چهار بیماری چشمی مهم که می‌توانند بینایی شما را تهدید کنند، پرداخته‌ایم. (منبع)
نابینایی یا رتینوپاتی دیابتی چیست؟
شبکیه، لایه‌ای نازک در بخش داخلی و پشتی چشم است که وظیفه‌اش دریافت نور و تبدیل آن به سیگنال‌هایی است که مغز بتواند آن‌ها را تفسیر کرده و تصویر بسازد. بنابراین سلامت شبکیه برای بینایی بسیار حیاتی است. وقتی رگ‌های خونی شبکیه بر اثر دیابت آسیب ببینند، بیماری‌ای به نام رتینوپاتی دیابتی به‌وجود می‌آید. (منبع)
رتینوپاتی دیابتی یکی از خطرناک‌ترین عوارض مزمن دیابت است که در صورت عدم تشخیص یا درمان‌نشدن به‌موقع، می‌تواند به کاهش شدید بینایی و حتی نابینایی کامل منجر شود.
هنگامی که سطح گلوکز خون به‌طور مداوم بالا باشد، دیوارۀ مویرگ‌های تغذیه‌کننده شبکیه تخریب می‌شود. این تخریب به نشت مایعات، خون و چربی به داخل شبکیه و اختلال در عملکرد طبیعی آن منجر می‌شود. (منبع)
اگر بیماری پیشرفت کند، با انسداد رگ‌های خونی، بدن تلاش می‌کند با رشد رگ‌های جدید روی سطح شبکیه، این کمبود را جبران کند. این رگ‌های جدید معمولاً غیرطبیعی و بسیار شکننده‌اند و ممکن است باعث خونریزی در چشم، ایجاد زخم یا حتی کاهش شدید بینایی شوند.
نابینایی دیابتی از آن دسته عوارضی است که به‌طور کامل قابل پیشگیری است، اما اگر نادیده گرفته شود، می‌تواند کیفیت زندگی فرد را به‌شدت تحت تأثیر قرار دهد.
بیشتر بدانید: (چگونه از نابینایی دیابتی پیشگیری کنیم؟)
ادم ماکولا دیابتی (ورم شبکیه)
ماکولا بخشی از شبکیه چشم است که وظیفه دارد جزئیات مهم را دیده و دریافت کند. این بخش در انجام کارهای روزمره‌ای همچون خواندن، رانندگی و تشخیص چهره افراد نقش بسیار مهمی دارد. دیابت می‌تواند باعث تورم در این ناحیه بشود که به آن ادم ماکولا دیابتی (Diabetic macular edema) گفته می‌شود. این بیماری به‌مرور زمان می‌تواند دید واضح را مختل کرده و منجر به کاهش بینایی یا حتی نابینایی شود.
ادم ماکولا معمولاً در افرادی ایجاد می‌شود که پیش‌تر دچار علائم دیگری از رتینوپاتی دیابتی شده‌اند. تشخیص و درمان به‌موقع، نقش مهمی در پیشگیری از پیشرفت این عارضه دارد. (منبع)
گلوکوم (آب سیاه)
گلوکوم یا آب سیاه، گروهی از بیماری‌های چشمی هستند که به عصب بینایی (عصبی که چشم را به مغز متصل می‌کند) آسیب می‌زند. دیابت خطر ابتلا به گلوکوم را تا دو برابر افزایش می‌دهد. اگر گلوکوم به‌موقع درمان نشود، می‌تواند منجر به کاهش بینایی و حتی نابینایی گردد.
علائم گلوکوم بستگی به نوع آن دارد، اما به‌طور کلی یکی از نشانه‌های رایج آن، کاهش تدریجی دید محیطی است. فرد مبتلا به این عارضه ممکن است ابتدا متوجه کاهش میدان دید خود نشود، اما با پیشرفت بیماری، دید کلی محدودتر و تاریک‌تر می‌شود. (منبع)
آب مروارید (کاتاراکت)
درون چشم، عدسی‌هایی شفاف وجود دارند که به ما کمک می‌کنند تصاویر را به‌وضوح ببینیم. با افزایش سن، این عدسی‌ها ممکن است کدر شوند که به آن آب مروارید یا کاتاراکت گفته می‌شود. افراد مبتلا به دیابت بیشتر از دیگران در معرض ابتلا به آب مروارید هستند؛ طبق بررسی‌های انجام شده، افراد مبتلا به دیابت، معمولاً 10 سال زودتر از دیگر افراد به آب مروارید دچار می‌شوند.
پژوهشگران معتقدند که بالا بودن مداوم قند خون می‌تواند در عدسی چشم رسوباتی ایجاد کند و منجر به کدرشدن عدسی‌های چشم شود. (منبع)
انواع رتینوپاتی دیابتی چیست؟
با گذشت زمان، وجود قند بیش از حد در خون می‌تواند باعث انسداد رگ‌هایی شود که تغذیه‌کننده شبکیه چشم هستند. این انسداد، خون‌رسانی به شبکیه را قطع می‌کند و در مراحل پیشرفته رتینوپاتی، چشم تلاش می‌کند رگ‌های خونی جدید بسازد. این رگ‌های خونی تازه نیز به‌درستی رشد نمی‌کنند و به‌راحتی دچار نشتی می‌شوند.
از حیث شدت رتینوپاتی دیابتی، می‌توان این بیماری را به دو نوع اولیه و پیشرفته تقسیم کرد:
رتینوپاتی دیابتی اولیه
نوع اولیه این بیماری، رتینوپاتی دیابتی غیرپرولیفراتیو (NPDR) نامیده می‌شود. در این نوع از رتینوپاتی رگ‌های خونی جدید رشد نمی‌کنند. وقتی به رتینوپاتی دیابتی اولیه مبتلا هستید، دیواره رگ‌های خونی شبکیه‌تان ضعیف می‌شود، برآمدگی‌های کوچکی از دیواره رگ‌های ریز بیرون می‌زنند و گاهی مایع یا خون به داخل شبکیه نشت می‌کنند.
جدا از آن رگ‌های بزرگ‌تر شبکیه نیز ممکن است گشاد شوند و قطر نامنظمی پیدا کنند. رتینوپاتی دیابتی اولیه می‌تواند از خفیف تا شدید پیشرفت کند، چراکه با مرور زمان و پیشرفت این عارضه، رگ‌های بیشتری مسدود می‌شوند.
گاهی آسیب به رگ‌های خونی شبکیه باعث تجمع مایع ادم (Edema) در بخش مرکزی شبکیه (Macula) می‌شود. اگر تجمع ادم در ماکولا باعث کاهش بینایی شود، لازم است سریعا مسیر درمان شروع شده تا از نابینایی کامل و دائمی، پیشگیری شود.
رتینوپاتی دیابتی پیشرفته
رتینوپاتی دیابتی می‌تواند به نوع شدیدتر یعنی رتینوپاتی دیابتی پرولیفراتیو (PDR) پیشرفت کند. در این نوع، رگ‌های آسیب‌دیده بسته و باعث رشد رگ‌های خونی جدید و غیرطبیعی در شبکیه می‌شوند. این رگ‌های تازه شکننده‌اند و ممکن است به داخل ماده شفاف ژله‌مانند مرکز چشم (Viterous) خونریزی کنند.
در نهایت، بافت زخم ناشی از رشد این رگ‌های جدید می‌تواند باعث جدا شدن شبکیه از پشت چشم شود. اگر این رگ‌ها مسیر طبیعی خروج مایع از چشم را مختل کنند، فشار درون چشم افزایش پیدا می‌کند. این افزایش فشار می‌تواند به عصبی که تصاویر را از چشم به مغز منتقل می‌کند (عصب بینایی) آسیب برساند و باعث آب سیاه شود. (منبع)
نشانه و علائم آسیب چشمی و رتینوپاتی دیابتی چیست؟
نابینایی دیابتی به طور معمول، در مراحل ابتدایی علامتی ندارد و فرد ممکن است تغییر محسوسی در بینایی خود احساس نکند؛ اما با پیشرفت آسیب به شبکیه، نشانه‌هایی ظاهر می‌شوند که نباید نادیده گرفته شود. شناسایی و پیگیری این علائم، نقش کلیدی در پیشگیری از کاهش دائمی بینایی دارد.
1. مشاهده لکه‌ها یا رگه‌های تیره در میدان دید (شناورهای بینایی)
افراد مبتلا ممکن است اجسام را همراه با لکه‌هایی در میدان دید مشاهده کنند. این اختلال ناشی از نشت مایع یا خون به داخل شبکیه یا اطراف آن است.
2. نوسان در میزان بینایی
مبتلایان به دیابت ممکن است در میدان دید خود، اشیا و مناظر را به طور مواج مشاهده نمایند. این امر می‌تواند یکی از نشانه‌های رتینوپاتی دیابتی باشد.
3. تاری دید
یکی از نخستین نشانه‌های آسیب به شبکیه، تاری دید است. این وضعیت ممکن است به‌صورت دائمی یا متناوب بروز کند و اغلب با خستگی چشم یا نوسانات قند خون اشتباه گرفته می‌شود.
4. دید شب ضعیف
کاهش توانایی در دید در محیط‌های کم‌نور یا شب‌ها، از نشانه‌های رایج آسیب به سلول‌های حساس به نور در شبکیه است. این علامت اغلب پیش از سایر علائم بروز می‌کند.
5. مشاهده نقاط شناور یا جرقه‌های نوری
دیدن اشیای متحرک کوچک، نقاط تیره، یا حتی جرقه‌های نوری در میدان دید، می‌تواند نشان‌دهنده خونریزی خفیف در داخل چشم یا کشش شبکیه باشد؛ هشداری جدی برای خطر پارگی یا جدا شدن شبکیه.
6. وجود نواحی تاریک یا خالی در میدان دید
در موارد پیشرفته‌تر، افراد ممکن است متوجه شوند که دید محیطی یا جانبی‌شان به‌تدریج کاهش یافته است. این علامت می‌تواند بیانگر افزایش فشار داخل چشم یا گسترش عارضه به عصب بینایی باشد.
توجه به این نشانه‌ها و مراجعه منظم به چشم‌پزشک، به‌ویژه برای بیماران دیابتی، نقشی حیاتی در جلوگیری از آسیب‌های غیرقابل‌جبران بینایی دارد. (منبع)
بیشتر بدانید: (چگونه از نابینایی دیابتی پیشگیری کنیم؟)
چه زمانی باید برای رتینوپاتی دیابتی به چشم‌پزشک مراجعه کرد؟
مدیریت دقیق دیابت بهترین راه برای پیشگیری از کاهش بینایی است. اگر به دیابت مبتلا هستید، حتی اگر دید شما طبیعی به نظر برسد، باید سالیانه برای معاینه چشم (با استفاده از قطره جهت گشاد کردن مردمک) به چشم‌پزشک مراجعه کنید.
ابتلا به دیابت در دوران بارداری (دیابت بارداری) یا داشتن دیابت پیش از بارداری، می‌تواند خطر ابتلا به رتینوپاتی دیابتی را افزایش دهد. اگر باردار هستید، ممکن است چشم‌پزشک توصیه کند در طول بارداری چندین نوبت معاینه چشم انجام دهید. (منبع)
در صورت بروز ناگهانی تغییرات بینایی همچون تاری دید، لکه‌دارشدن یا مه‌آلود دیدن، فوراً با چشم‌پزشک تماس بگیرید.
بیشتر بدانید: (آیا نابینایی دیابتی درمان دارد؟)
چه کسانی ممکن است دچار رتینوپاتی دیابتی بشوند؟
هر فردی که به دیابت مبتلا باشد، ممکن است در معرض ابتلا به رتینوپاتی دیابتی قرار گیرد. با این حال، برخی عوامل می‌توانند خطر ابتلا یا پیشرفت این بیماری چشمی را افزایش دهند:
- سابقه طولانی دیابت: هرچه مدت زمان ابتلا به دیابت بیشتر باشد، احتمال آسیب به شبکیه بیشتر می‌شود.
- کنترل ضعیف قند خون: نوسانات شدید یا بالا بودن مزمن قند خون، به رگ‌های خونی شبکیه آسیب می‌زند.
- فشار خون بالا: فشار خون بالا می‌تواند باعث آسیب بیشتر به عروق خونی چشم شود.
- کلسترول بالا: کلسترول زیاد نیز خطر انسداد رگ‌های خونی و ایجاد مشکلات چشمی را افزایش می‌دهد.
- دیابت بارداری: دیابت بارداری یا بارداری در افراد دیابتی می‌تواند خطر رتینوپاتی دیابتی را افزایش دهد.
- مصرف دخانیات: سیگار کشیدن گردش خون را کاهش داده و ریسک آسیب به بافت شبکیه را افزایش می‌دهد.
- نژاد: برخی گروه‌های نژادی، مانند افراد سیاه‌پوست، آمریکایی‌های بومی و اسپانیایی‌تبارها، بیشتر در معرض خطر نابینایی دیابتی هستند. (منبع)
آگاهی، وسیلۀ پیشگیری از رتینوپاتی دیابتی است
رتینوپاتی دیابتی یکی از جدی‌ترین عوارض بیماری دیابت است که در صورت بی‌توجهی به کنترل قند خون و عدم پیگیری‌های منظم چشم‌پزشکی، می‌تواند منجر به آسیب‌های جبران‌ناپذیر بینایی شود. شناخت زودهنگام این علائم، مراجعه منظم به چشم‌پزشک و پایبندی به درمان‌های پزشکی، می‌تواند روند بیماری را کند یا حتی متوقف کند.
با آگاهی، پیشگیری و مراقبت مستمر، می‌توان از بروز مشکلات جدی بینایی در افراد دیابتی جلوگیری کرد.
