چگونه رژیم کم کربوهیدرات برای دیابتی‌ها تنظیم کنیم؟
- نویسنده: سپهراد فرزامی – نویسنده تخصصی حوزه سلامت
- بازبینی نهایی: شهلا صفائی- استراتژیست محتوا و ناظر نهایی
تغذیه نقشی اساسی در کنترل و تنظیم قند خون ایفا می‌کند. انتخاب نوع و مقدار مواد غذایی مصرفی نه‌تنها بر کنترل روزانۀ قند خون تأثیر می‌گذارد، بلکه در پیشگیری از عوارض بلندمدت دیابت نیز مؤثر است.
از میان گروه‌های غذایی، کربوهیدرات‌ها بیشترین تأثیر را بر سطح گلوکز خون دارند. پس از مصرف کربوهیدرات، بدن آن را به گلوکز تبدیل کرده و وارد جریان خون می‌کند؛ روندی که در افراد دیابتی به‌دلیل اختلال در ترشح یا عملکرد انسولین با مشکل مواجه می‌شود. از این رو، کاهش اصولی مصرف کربوهیدرات‌ها می‌تواند به تنظیم بهتر قند خون، کاهش نوسانات گلوکز، بهبود حساسیت به انسولین و حتی در برخی موارد کاهش نیاز به دارو منجر شود.
ما در این مقاله دربارۀ رژیم کم کربوهیدرات صحبت کرده و تأثیرات این رژیم بر بدن شما را مورد بررسی قرار داده‌ایم.
این مقاله صرفاً با هدف آگاهی شما منتشر شده است. توصیه می‌شود برای هرگونه مشاوره پزشکی، تشخیص یا درمان، با یک متخصص مشورت کنید.
چرا کاهش مصرف کربوهیدرات برای دیابتی‌ها مهم است؟
کربوهیدرات‌ها یکی از سه درشت‌مغذی اصلی در رژیم غذایی هستند و منبع اصلی تأمین انرژی برای بدن محسوب می‌شوند. با این حال، برای افراد مبتلا به دیابت، مصرف کربوهیدرات باید با دقت و برنامه‌ریزی کنترل شود؛ زیرا مستقیماً بر سطح قند خون تأثیر می‌گذارد.
پس از مصرف مواد غذایی حاوی کربوهیدرات، بدن این مواد را به گلوکز (قند) تجزیه می‌کند و گلوکز وارد جریان خون می‌شود. در افراد سالم، هورمون انسولین به سلول‌ها کمک می‌کند تا گلوکز را جذب کنند، اما در مبتلایان به دیابت، این فرآیند با اختلال مواجه است. در دیابت نوع ۱، انسولین به اندازه کافی تولید نمی‌شود و در دیابت نوع ۲، بدن به انسولین پاسخ مناسبی نداده و نسبت به انسولین مقاومت نشان می‌دهد. این امر باعث می‌شود که قند در خون تجمع کند و وارد سلول‌ها نشود؛ اختلالی که منجر به بالارفتن قند خون شده و دیابت را رقم می‌زند.
مطالعات متعددی نشان می‌دهند که رژیم‌های کم کربوهیدرات می‌توانند به کاهش سطح قند خون، کاهش نیاز به دارو و بهبود حساسیت بدن به انسولین کمک کنند. در بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲، پیروی از رژیم کم کربوهیدرات به مدت شش ماه باعث بهبود قابل‌توجه قند خون شده و در کسانی که رژیم را ادامه می‌دهند، این کنترل حتی تا بیش از سه سال بعد نیز حفظ می‌شود. در بیماران دیابت نوع ۱ نیز، افرادی که به رژیم محدودکننده کربوهیدرات پایبند هستند، طی یک دورۀ چهار ساله با بهبود چشمگیری در سطح قند خون مواجه می‌شوند.
رژیم کم کربوهیدرات می‌تواند ابزاری مؤثر در مدیریت دیابت باشد، اما پیاده‌سازی آن باید با ارزیابی دقیق و مشورت با پزشک یا متخصص تغذیه انجام شود تا از بروز عوارض احتمالی جلوگیری شود. (منبع)
انواع کربوهیدرات‌ها چیست؟
در رژیم غذایی افراد مبتلا به دیابت، شناخت تفاوت میان انواع کربوهیدرات‌ها نقش کلیدی در کنترل مؤثر قند خون دارد. همه کربوهیدرات‌ها به یک اندازه ناسالم یا مفید نیستند؛ بلکه نوع، منبع و نحوه جذب آن‌ها در بدن، تأثیر متفاوتی بر قند خون دارد.
کربوهیدرات‌های ساده (قند)
این نوع کربوهیدرات‌ها به‌سرعت در بدن هضم و جذب می‌شوند و موجب افزایش ناگهانی قند خون می‌شوند. رایج‌ترین منابع آن‌ها شامل:
- شکر سفید،
- عسل
- شربت‌ها و آب‌میوه‌های صنعتی مثل نوشابه
- غذاهای بسیار فرآوری‌شده مانند کیک، شیرینی، بیسکویت و آب‌نبات
برخی کربوهیدرات‌های ساده در غذاهای سالم نیز یافت می‌شوند؛ مانند میوه‌های کامل و لبنیات. این مواد حاوی ویتامین‌ها، مواد معدنی و فیبر هستند و در چارچوب یک رژیم متعادل می‌توانند جایگاه مناسبی داشته باشند.
غلات تصفیه‌شده (نشاسته)
غلاتی مانند نان سفید، برنج سفید، پاستای سفید، کورن‌فلکس و شیرینی‌های صنعتی، در فرآیند تصفیه، فیبر و بسیاری از مواد مغذی خود را از دست داده‌اند. هرچند برخی مواد مغذی ممکن است به‌صورت مصنوعی به آن‌ها بازگردانده شوند، اما سرعت جذب بالای آن‌ها باعث افزایش سریع قند خون می‌شود. این غلات عمدتاً به‌دلیل عمر نگهداری بالا و قیمت پایین، پرمصرف هستند ولی توصیه می‌شود در رژیم دیابتی‌ها محدود شوند.
کربوهیدرات‌های پیچیده (فیبر)
این گروه حاوی فیبر و نشاسته‌های پیچیده‌تری هستند که زمان بیشتری برای هضم نیاز دارند و موجب افزایش تدریجی قند خون می‌شوند. منابع مفید این گروه عبارت‌اند از:
- سبزیجات نشاسته‌ای مانند سیب‌زمینی سفید و شیرین، نخود فرنگی، ذرت
- حبوبات مانند عدس، لوبیا، نخود
- غلات کامل مانند جو دوسر، نان سبوس‌دار، برنج قهوه‌ای و کینوا
کربوهیدرات‌های پیچیده، با حفظ قند خون در سطح پایدار، تأمین انرژی طولانی‌مدت و بهبود عملکرد دستگاه گوارش، بخش مهمی از یک رژیم غذایی سالم برای دیابتی‌ها را تشکیل می‌دهند. (منبع)
برای مدیریت دیابت چه کربوهیدرات‌هایی مصرف کنیم؟
برای تنظیم یک رژیم کم کربوهیدرات سالم، باید تمرکز بر کربوهیدرات‌هایی باشد که از نظر تغذیه‌ای غنی هستند؛ یعنی حاوی فیبر بالا، ویتامین‌ها و مواد معدنی، و در عین حال، کم‌قند، کم‌نمک و فاقد چربی‌های ناسالم.
آنچه در تغذیه افراد مبتلا به دیابت اهمیت دارد، کیفیت کربوهیدرات مصرفی است نه صرفاً مقدار آن.
1. بیشتر مصرف کنید: سبزیجات غیرنشاسته‌ای و فرآوری‌نشده
سبزیجاتی مانند کاهو، خیار، بروکلی، گوجه‌فرنگی و لوبیاسبز دارای فیبر بالا و کربوهیدرات بسیار کم هستند. این نوع کربوهیدرات‌ها تأثیر ناچیزی بر قند خون دارند.
این دسته از کربوهیدرات‌ها، طبق روش بشقاب دیابتی (Plate Method) می‌بایست نیمی از بشقاب را به خود اختصاص دهد.
2. به‌صورت متعادل مصرف کنید: منابع کامل و فرآوری‌نشده کربوهیدرات
این دسته از مواد غذایی که می‌بایست به طور متعادل مصرف کنید، موارد زیر را شامل می‌شوند.
میوه‌هایی مانند:
- سیب
- توت‌فرنگی
- بلوبری
- طالبی
غلات کامل مانند:
- برنج قهوه‌ای
- نان سبوس‌دار
- ماکارونی کامل
- جو دوسر
سبزیجات نشاسته‌ای مثل:
- نخودفرنگی
- ذرت
- کدو حلوایی
- سیب‌زمینی شیرین
حبوباتی همچون:
- عدس
- لوبیا
- نخود
- لپه.
این گروه از مواد غذایی غنی از فیبر و مواد مغذی‌اند و طبق روش بشقاب، باید حدود یک‌چهارم بشقاب را تشکیل دهند.
3. تا حد امکان محدود کنید: کربوهیدرات‌های تصفیه‌شده و قندهای افزوده‌شده
این گروه شامل:
- نوشیدنی‌های شیرین (نوشابه، آب‌میوه‌های صنعتی، چای شیرین)
- غلات تصفیه‌شده (نان سفید، برنج سفید، کورن‌فلکس‌های شیرین)
- خوراکی‌های پرقند و پرچربی مانند کیک، بیسکویت، شکلات و چیپس است.
این کربوهیدرات‌ها معمولاً ارزش غذایی پایینی دارند و باعث افزایش سریع قند خون می‌شوند.
برای کنترل بهتر قند خون در بیماران دیابتی، مهم است که منابع کربوهیدرات با دقت انتخاب شوند. غذاهای طبیعی، غنی از فیبر و کم‌فرآوری شده بهترین گزینه‌ها برای یک رژیم کم کربوهیدرات سالم هستند و در مقابل، قندهای ساده و غذاهای آماده گزینه‌هایی ناسالم و بعضا خطرناک به‌شمار می‌آیند. انتخاب هوشمندانه کربوهیدرات‌های سالم، به ثبات قند خون و سلامت عمومی بدن کمک قابل‌توجهی می‌کند. (منبع)
نمونه برنامه غذایی یک‌روزه کم‌کربوهیدرات برای فرد دیابتی
تنظیم یک رژیم غذایی با کربوهیدرات بسیار پایین (کمتر از ۱۵ گرم کربوهیدرات قابل‌هضم در هر وعده) می‌تواند به افراد دیابتی کمک کند تا قند خون خود را به‌طور مؤثرتری کنترل کنند.
این نمونه غذاها بر اساس مواد غذایی در دسترس در سفره ایرانی تهیه شده‌اند و مجموع کربوهیدرات قابل‌هضم آن‌ها در کل روز کمتر از ۴۵ گرم است. در صورت نیاز، با مشورت متخصص تغذیه می‌توان اندازه وعده‌ها را متناسب با نیاز فرد تغییر داد.
صبحانه
املت سبزیجات با پنیر:
- ۲ عدد تخم‌مرغ پخته‌شده به صورت املت با گوجه‌فرنگی و فلفل دلمه‌ای: ۳ گرم کربوهیدرات
- ۳۰ گرم پنیر لیقوان یا فتا کم‌نمک: ۱ گرم کربوهیدرات
- ۴ عدد زیتون سبز
- چای کم‌رنگ بدون قند، با شیرین‌کننده مجاز
مجموع کربوهیدرات: حدود ۴–۵ گرم
ناهار
جوجه‌کباب با سالاد شیرازی:
- ۱۲۰ گرم جوجه‌کباب بدون برنج
- ۱ کاسه کوچک سالاد شیرازی (خیار، گوجه، پیاز، لیمو تازه): ۵ گرم کربوهیدرات
- ۱ فنجان سبزی‌خوردن تازه (ریحان، تره، جعفری): ۲ گرم کربوهیدرات
- دو قاشق غذاخوری ماست چکیده بدون چربی (بدون نان): ۲ گرم کربوهیدرات
مجموع کربوهیدرات: حدود ۹ گرم
شام
کوکو سبزی با سبزیجات بخارپز:
- ۱ برش کوکو سبزی بدون آرد (پخته‌شده با روغن کم): ۳–۴ گرم کربوهیدرات
- نصف فنجان کلم بروکلی بخارپز: ۲ گرم کربوهیدرات
- نصف فنجان گل‌کلم بخارپز با کمی آب‌لیمو: ۲ گرم کربوهیدرات
- ۱ لیوان دوغ خانگی بدون نمک و بدون شکر: ۳ گرم کربوهیدرات
مجموع کربوهیدرات: حدود ۱۰–۱۱ گرم
میان‌وعده‌های پیشنهادی
- ۶ عدد بادام درختی یا گردو
- ۱ برش کوچک خیار یا چند تکه کرفس
- نصف فنجان توت‌فرنگی تازه: ۳–۴ گرم کربوهیدرات
اشتباهات رایج در رژیم کم کربوهیدرات دیابتی‌ها
اگرچه رژیم‌های غذایی کم کربوهیدرات می‌توانند در کنترل قند خون مؤثر باشند، اما اجرای آن‌ها بدون نظارت تخصصی ممکن است با چالش‌ها و خطراتی همراه باشد. رعایت تعادل و تنوع غذایی در چنین رژیمی برای حفظ سلامت عمومی بدن ضروری است.
در ادامه به بعضی از اشتاباهات رایج در رژیم کم کربوهیدرات اشاره می‌کنیم.
1. کمبود مواد مغذی
در صورت حذف یا کاهش شدید گروه‌هایی مانند میوه‌ها، غلات کامل و حبوبات، ممکن است دریافت کافی برخی ویتامین‌ها، مواد معدنی و فیبر به خطر بیفتد؛ به‌ویژه مصرف ناکافی فیبر می‌تواند منجر به یبوست، افزایش کلسترول، یا آسیب به سلامت قلب شود.
2. افزایش مصرف پروتئین و فشار بر کلیه‌ها
بسیاری از افراد برای جبران حذف کربوهیدرات، به مصرف بیش‌ازحد منابع پروتئینی (مانند گوشت قرمز و فرآوری‌شده) روی می‌آورند. این موضوع در افرادی که بیماری کلیوی دارند می‌تواند روند آسیب به کلیه‌ها را تشدید کند.
3. مشکلات بلندمدت مانند پوکی استخوان یا گرفتگی عروق
مصرف کم میوه، لبنیات یا منابع کلسیم در کنار افزایش مصرف گوشت‌های فرآوری‌شده می‌تواند سلامت استخوان و عروق خونی را تحت تأثیر قرار دهد. همچنین، حذف منابع غنی از آنتی‌اکسیدان‌ها و فیبر می‌تواند بر سلامت قلب و مغز نیز تأثیر منفی داشته باشد.
4. کاهش پایبندی در بلندمدت
برخی افراد در طولانی‌مدت با احساس گرسنگی، تحریک‌پذیری و دشواری در تمرکز مواجه می‌شوند. رژیم‌های بسیار محدود معمولاً برای همه افراد مناسب نیستند و ممکن است باعث ناپایداری در پیروی از رژیم غذایی شوند. (منبع)
رژیم کم کربوهیدرات را به شکل صحیح اجرا کنید!
مدیریت مؤثر دیابت، تنها به مصرف دارو محدود نمی‌شود؛ بلکه بخش مهمی از این مسیر، به اصلاح سبک زندگی و به‌ویژه الگوی تغذیه بستگی دارد. یکی از رویکردهای علمی و پرکاربرد در این زمینه، پیروی از رژیم کم کربوهیدرات است.
با این حال، باید توجه داشت که هیچ رژیم غذایی واحدی برای تمام افراد مبتلا به دیابت مناسب نیست. سطح تحمل کربوهیدرات، نیازهای تغذیه‌ای، شرایط جسمی و دارویی، در هر فرد متفاوت است. به همین دلیل، تنظیم رژیم کم‌کربوهیدرات باید تحت نظر پزشک یا متخصص تغذیه انجام گیرد تا هم سلامت عمومی بدن حفظ شود و هم از بروز عوارض احتمالی پیشگیری شود.
ما در دیابت 365، دوره‌های آموزشی‌ای را آماده کرده‌ایم که می‌توانید به وسیلۀ آن‌ها، بهترین راهکارهای مدیریت دیابت را یاد گرفته و برای همیشه، عوارض دیابت را از بین ببرید.
