چگونه متوجه دیابت در کودکمان شویم؟
- نویسنده: سپهراد فرزامی – نویسنده تخصصی حوزه سلامت
- تایید علمی: دکتر سعید کلباسی - فوق تخصص غدد و متابولیسم
- بازبینی نهایی: شهلا صفائی- استراتژیست محتوا و ناظر نهایی
دیابت در کودکان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های خانواده‌ها و نظام‌های درمانی جهان است. با سبک زندگی جهان امروز، احتمال ابتلای کودکان به دیابت بالا رفته و این موضوع را به روندی نگران‌کننده تبدیل کرده است. برخلاف تصور عموم که دیابت را بیماری مختص به بزرگسالان می‌داند، واقعیت این است که دیابت نوع ۱ در سنین پایین ظاهر می‌شود و دیابت نوع ۲ نیز به‌دلیل افزایش چاقی و سبک زندگی کم‌تحرک، در میان کودکان و نوجوانان رو به رشد است. شناخت زودهنگام این بیماری می‌تواند از بروز عوارض جدی، از جمله آسیب‌های چشمی، کلیوی و عصبی در آینده پیشگیری کند.
والدین باید نسبت به نشانه‌های اولیه دیابت حساس باشند و پیش از آنکه دیر بشود، دیابت را تشخیص داده و روند درمانی را آغاز کنند. تشخیص سریع و شروع درمان به‌موقع، نقشی حیاتی در کنترل دیابت و حفظ سلامت کودک ایفا می‌کند.
ما در این مقاله ضمن توضیح دیابت در کودکان، دربارۀ علائم و مواردی که می‌بایست برای تشخیص دیابت در کودکان بدان توجه داشته باشید، پرداخته‌ایم.
این مقاله صرفاً با هدف آگاهی شما منتشر شده است. توصیه می‌شود برای هرگونه مشاوره پزشکی، تشخیص یا درمان، با یک متخصص مشورت کنید.
دیابت در کودکان چیست؟
دیابت یک بیماری مزمن است که بر نحوه استفاده بدن از قند (گلوکز) تأثیر می‌گذارد. این بیماری در دو نوع اصلی دیده می‌شود: دیابت نوع ۱ و دیابت نوع ۲.
اگرچه دیابت نوع ۱ در میان کودکان شایع‌تر است، اما هر دو نوع می‌توانند در سنین کودکی و نوجوانی بروز پیدا کنند.
دیابت نوع ۱ که قبلاً با عنوان «دیابت نوجوانی» شناخته می‌شد، زمانی رخ می‌دهد که پانکراس دیگر قادر به تولید انسولین نیست. انسولین هورمونی است که به ورود گلوکز از خون به سلول‌ها کمک می‌کند. بدون انسولین، قند در خون تجمع پیدا می‌کند و باعث افزایش شدید قند خون می‌شود. دیابت نوع ۱ در سنین پایین بروز پیدا می‌کند و میانگین سنی بروز آن حدود ۱۳ سال است. حدود 58 درصد موارد ابتلا به دیابت نوع ۱ در افراد زیر ۲۰ سال اتفاق می‌افتد. درمان این نوع دیابت نیازمند تزریق روزانه انسولین، پایش مداوم قند خون، و رعایت رژیم غذایی و فعالیت بدنی منظم است.
طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت و آمارهای انجمن دیابت آمریکا، هر ساله صدها هزار کودک در سراسر جهان به دیابت نوع ۱ مبتلا می‌شوند. در ایران نیز، گرچه آمار دقیق و رسمی کمیاب است، اما طبق تخمین‌های غیررسمی، شیوع دیابت نوع ۱ در کودکان در حال افزایش است و هم‌زمان، موارد دیابت نوع ۲ نیز به‌ویژه در نوجوانان شهری رو به رشد است.
دیابت نوع ۲ در گذشته بیشتر در بزرگسالان دیده می‌شد، اما با افزایش چاقی دوران کودکی، در حال حاضر در میان نوجوانان نیز رو به افزایش است. در این نوع دیابت، بدن یا انسولین کافی تولید نمی‌کند یا سلول‌ها نسبت به انسولین مقاوم می‌شوند؛ در نتیجه، قند خون افزایش می‌یابد.
بیش از ۷۵ درصد کودکانی که به دیابت نوع ۲ مبتلا می‌شوند، یکی از بستگان درجه یک‌شان (مثل پدر، مادر یا خواهر و برادر) نیز به این بیماری دچار هستند؛ این ارتباط می‌تواند هم ژنتیکی باشد و هم ناشی از سبک زندگی مشترک.
درمان دیابت نوع ۲ در کودکان معمولاً شامل تغییر در رژیم غذایی، افزایش تحرک بدنی و حفظ وزن متناسب است. اگرچه در مواردی که پزشک تجویز کند، نیاز به مصرف دارو نیز وجود دارد، اما بسیاری از کودکان با اصلاح سبک زندگی می‌توانند قند خون خود را در محدوده مطلوب نگه دارند. (منبع)
بیشتر بدانید: (چگونه قند خون را مدیریت کنیم؟)
شناخت تفاوت‌های اساسی میان این دو نوع دیابت به والدین کمک می‌کند تا در صورت مشاهده علائم، سریع‌تر واکنش نشان دهند و از آسیب‌های جدی پیشگیری کنند.
بیشتر بدانید: (دیابت نوع 1 و نوع 2چه تفاوتی دارند؟)
علائم دیابت در کودکان چیست؟
دیابت نوع ۱ در کودکان زمانی رخ می‌دهد که بدن دیگر قادر به تولید انسولین نیست؛ وقتی انسولین وجود نداشته باشد، قند در خون باقی می‌ماند و سطح آن به‌طور خطرناکی افزایش می‌یابد. به همین دلیل، آگاهی والدین نسبت به علائم اولیه دیابت نوع ۱ می‌تواند نقش مهمی در تشخیص زودهنگام و جلوگیری از عوارض شدید ایفا کند.
علائم دیابت نوع 1
از مهم‌ترین نشانه‌های اولیه دیابت نوع ۱ در کودکان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تشنگی بیش از حد و دائمی
- ادرار مکرر (گاهی به‌صورت شب‌ادراری در کودکی که قبلاً کنترل ادرار داشته)
- گرسنگی شدید و بی‌وقفه
- کاهش وزن ناگهانی علی‌رغم افزایش اشتها
- احساس خستگی و بی‌حالی مداوم
- تاری دید
- تحریک‌پذیری یا تغییر رفتارهای غیرعادی
- عفونت قارچی واژینال در دخترانی که هنوز وارد بلوغ نشده‌اند یا جوش‌های قارچی در ناحیه پوشک نوزادان
دیابت نوع ۲ برخلاف دیابت نوع ۱ که معمولاً ناگهانی ظاهر می‌شود، به‌آهستگی و بی‌سروصدا پیشرفت می‌کند؛ به همین دلیل ممکن است برای مدت‌ها بدون تشخیص باقی بماند.
علائم دیابت نوع 2
نشانه‌های اصلی دیابت نوع ۲ در کودکان عبارت‌اند از:
- ادرار مکرر، به‌ویژه در شب‌ها: کودک ممکن است بیشتر از حد معمول نیاز به دستشویی داشته باشد.
- تشنگی شدید: نوشیدن آب زیاد اما همچنان احساس تشنگی داشتن.
- خستگی: احساس بی‌انرژی بودن یا خواب‌آلودگی دائمی.
- کاهش وزن بدون دلیل: کودک بدون اینکه رژیم داشته باشد یا فعالیت خاصی انجام دهد، وزن کم می‌کند.
- خارش ناحیه تناسلی یا عفونت قارچی: به‌ویژه در دختران ممکن است عفونت مخمری یا سوزش در ناحیه تناسلی دیده شود.
- کندی در ترمیم زخم‌ها: بریدگی‌ها یا خراش‌های ساده دیرتر از حالت عادی خوب می‌شوند.
- تاری دید: خشکی چشم و اختلال در بینایی.
همچنین یک علامت خاص دیگر ممکن است در برخی کودکان دیده شود؛ لکه‌های تیره و مخملی‌رنگ روی پوست (به‌ویژه در نواحی گردن، زیر بغل یا کشاله ران) که به آن آکانتوزیس نیگریکانس می‌گویند. این علامت اغلب با مقاومت به انسولین مرتبط است. (منبع)
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟
تشخیص زودهنگام دیابت در کودکان می‌تواند نقش حیاتی در پیشگیری از عوارض جدی داشته باشد. والدین باید بدانند که ظهور هم‌زمان چند علامت مانند تشنگی مفرط، تکرر ادرار، خستگی، کاهش وزن و تحریک‌پذیری، می‌تواند هشداری برای بروز دیابت نوع ۱ یا ۲ باشد. حتی اگر هر علامت به‌تنهایی به نظر کم‌اهمیت برسد، ترکیب آن‌ها باید جدی گرفته شود. (منبع)
اگر سابقه خانوادگی دیابت در والدین، خواهر و برادر یا بستگان نزدیک وجود دارد، خطر ابتلای کودک بیشتر می‌شود. در چنین شرایطی، مشاهده علائم خفیف هم می‌تواند نشانه‌ای از آغاز تغییرات متابولیک در بدن کودک باشد. بهتر است کودکان دارای ریسک بالا به‌صورت منظم تحت بررسی‌های پزشکی قرار گیرند.
یکی از خطرناک‌ترین شرایطی که ممکن است در اثر تشخیص دیرهنگام دیابت نوع ۱ رخ دهد، کتواسیدوز دیابتی (DKA) است. در این وضعیت، بدن به علت کمبود انسولین، برای تامین انرژی شروع به تجزیه چربی می‌کند و در نتیجه، ترکیباتی اسیدی در خون تجمع می‌یابند. این حالت می‌تواند با علائمی چون تهوع، درد شکم، تنفس سریع، بوی میوه‌ای در نفس کودک یا حتی کاهش سطح هوشیاری همراه باشد و نیاز به درمان فوری در بیمارستان دارد. (منبع)
بیشتر بدانید: (کتواسیدوز دیابتی چیست؟)
به همین دلیل، در صورت بروز چند علامت هم‌زمان یا وجود سابقه خانوادگی دیابت، نباید منتظر ماند. مراجعه سریع به پزشک و انجام آزمایش قند خون می‌تواند از پیشرفت بیماری و ورود به فازهای حاد جلوگیری کند.
چگونه دیابت در کودکان تشخیص داده می‌شود؟
در صورتی که کودک علائم مشکوک به دیابت را نشان دهد، باید در اسرع وقت به پزشک مراجعه کنید تا غربالگری اولیه انجام شود. این غربالگری معمولاً با آزمایش ادرار برای بررسی وجود قند یا تست خون از نوک انگشت برای اندازه‌گیری سطح گلوکز انجام می‌شود.
اگر نتایج اولیه مشکوک باشد، پزشک برای تأیید تشخیص، آزمایش‌های دقیق‌تری مانند تست قند خون ناشتا یا تست HbA1c (میانگین قند خون سه‌ماهه اخیر) درخواست خواهد کرد. (منبع)
بیشتر بدانید: (آزمایش هموگلوبین A1c چیست؟)
چه اطلاعاتی را باید از پزشک کودک دریافت کنیم؟
تشخیص دیابت در کودکان می‌تواند برای خانواده‌ها تجربه‌ای پرچالش باشد. آگاهی دقیق و ارتباط مؤثر با تیم درمان می‌تواند این مسیر را ساده‌تر کند. توجه داشته باشید که پزشک وظیفه دارد سؤالات شما را درباره وضعیت کودکتان و همچنین، چگونگی مراقبت و کنترل بیماری را به شما ارائه دهد.
در ادامه، فهرستی از مهم‌ترین سوالاتی که باید در ملاقات‌های پزشکی مطرح کنید آورده شده است:
- هر چند وقت یک‌بار باید قند خون کودک را چک کنم؟
- علائم هشداردهنده قند خون بالا یا پایین چیست؟
- اگر کودک از تزریق انسولین بترسد، چه باید کرد؟
- کدام غذاها برای کودک کاملاً ممنوع هستند؟
- چه اطلاعاتی باید به مدرسه و معلم‌ها بدهم؟
- ورزش چه تأثیری روی قند خون کودک دارد؟
- از چه سنی کودک می‌تواند خودش مدیریت دیابت را به عهده بگیرد؟
این سؤالات به والدین کمک می‌کنند تا نه‌تنها مدیریت روزانه بیماری را بهتر یاد بگیرند، بلکه در شرایط اضطراری نیز آمادگی لازم را داشته باشند. (منبع)
زندگی با کودک مبتلا به دیابت: بعد از تشخیص چه کنیم؟
تشخیص دیابت برای کودکان و نوجوانان می‌تواند با احساساتی مانند خشم، ناامیدی یا انکار همراه باشد. در چنین شرایطی، نقش والدین در حمایت روانی بسیار مهم است. اگر فرزندتان احساس ناراحتی یا خستگی از مدیریت بیماری دارد، از پزشک یا تیم دیابت درباره معرفی روان‌درمانگر کودک یا نوجوان کمک بگیرید.
بیشتر بدانید: (تاثیر حمایت خانواده بر دیابت)
والدین باید آموزش ببینند که چگونه دوز انسولین را تنظیم، وعده‌های غذایی را کنترل و قند خون کودک را در شرایط مختلف (استرس، ورزش، بیماری) بررسی کنند.
بیشتر بدانید: (تزریق انسولین به کودکان؛ راهکارهایی برای کاهش ترس و استرس)
یادگیری اصول شمارش کربوهیدرات‌ها، شناخت غذاهای مناسب و زمان‌بندی وعده‌ها اهمیت حیاتی دارد. مدیریت صحیح غذا و دارو، کلید جلوگیری از افت یا افزایش شدید قند خون است. (منبع)
بیشتر بدانید: (تغذیه مناسب برای کودکان مبتلا به دیابت)
مدیریت دیابت در کودکان نیازمند یادگیری والدین است!
دیابت در کودکان، یک چالش جدی اما قابل کنترل است. آنچه در مدیریت موفق این بیماری بیشترین اهمیت را دارد، تشخیص زودهنگام و واکنش سریع به علائم اولیه است. نقش والدین در مدیریت دیابت تنها به تشخیص ختم نمی‌شود. پس از تأیید بیماری، آن‌ها ستون اصلی حمایت از کودک هستند؛ چه از نظر جسمی با آموزش‌های مربوط به انسولین و رژیم غذایی، و چه از نظر روانی با ایجاد حس امنیت و آرامش.
منابع
سوالات متداول
از کجا بفهمم کودک من دیابت دارد؟
اگر کودک شما دچار تشنگی شدید، ادرار مکرر، کاهش وزن ناگهانی، خستگی، تغییر رفتار غیرعادی یا تاری دید شده، ممکن است نشانه‌هایی از دیابت باشد. ترکیب چند علامت با هم، به‌ویژه در کودکان لاغر یا دارای سابقه خانوادگی دیابت، باید جدی گرفته شود و نیاز به مراجعه فوری به پزشک دارد.
چه آزمایشی دیابت کودک را مشخص می‌کند؟
برای تشخیص دیابت در کودکان، پزشک ابتدا ممکن است آزمایش ساده‌ای مانند تست قند خون از نوک انگشت یا آزمایش ادرار انجام دهد تا وجود قند یا کتون در بدن را بررسی کند. این مرحله یک غربالگری اولیه است و در صورت مشکوک بودن نتایج، پزشک برای تأیید تشخیص دیابت، آزمایش‌های دقیق‌تری مانند قند خون ناشتا یا HbA1c (هموگلوبین A1C) را درخواست می‌کند. تست HbA1c میانگین قند خون سه‌ماهه اخیر کودک را نشان می‌دهد و یکی از مهم‌ترین ابزارهای استاندارد در تشخیص دیابت نوع ۱ و ۲ است.
آیا دیابت در کودکان ژنتیکی است؟
دیابت نوع ۱ بیشتر منشأ خودایمنی دارد و کمتر ژنتیکی است، اما دیابت نوع ۲ ارتباط نزدیک‌تری با ژنتیک و سبک زندگی خانوادگی دارد. در هر صورت، داشتن یکی از بستگان درجه‌یک با دیابت، احتمال ابتلا را افزایش می‌دهد.
چه تفاوتی بین دیابت نوع ۱ و ۲ در کودکان وجود دارد؟
دیابت نوع ۱ به‌دلیل ناتوانی کامل پانکراس در تولید انسولین رخ می‌دهد و نیاز به تزریق روزانه انسولین دارد. دیابت نوع ۲ معمولاً نتیجه مقاومت به انسولین و سبک زندگی ناسالم است و گاهی با اصلاح رژیم غذایی و ورزش کنترل می‌شود.
آیا کودک دیابتی می‌تواند به مدرسه یا مهدکودک برود؟
بله. اما ضروری است که مدیر، معلم یا مربی کودک آموزش دیده باشند و از وضعیت بیماری کودک، نحوه کمک در شرایط افت یا افزایش قند، و اطلاعات تماس والدین مطلع باشند. والدین باید دستورالعمل‌های ساده و واضحی را در اختیار کادر آموزشی قرار دهند.
