داروهای دیابت چیست؟ و هر کدام چه کاربردی دارند؟
- نویسنده: سپهراد فرزامی – نویسنده تخصصی حوزه سلامت
- تایید علمی: دکتر سعید کلباسی - فوق تخصص غدد و متابولیسم
- بازبینی نهایی: شهلا صفائی- استراتژیست محتوا و ناظر نهایی
داروهای دیابت، مجموعهای از داروها هستند که در فرایند مدیریت و درمان دیابت، به کار گرفته میشوند. هرکدام از این داروها، کاربرد و دلیل استفادۀ خود را دارند و میبایست زیر نظر پزشک متخصص مصرف شوند. دیابت، بهویژه دیابت نوع ۲، یکی از مهمترین چالشهای سلامت عمومی در سطح جهان است. این بیماری زمانی بروز میکند که بدن قادر نباشد از انسولین بهدرستی استفاده کرده و یا میزان کافی انسولین تولید نکند. اگر کنترل قند خون بهخوبی انجام نشود، دیابت میتواند منجر به عوارض جدی مانند بیماریهای قلبی، آسیب کلیوی، عصب و مشکلات بینایی شود.
در مسیر درمان دیابت، رژیم غذایی مناسب، فعالیت بدنی منظم و اصلاح سبک زندگی نقش بنیادین دارند. ولی در بسیاری از موارد، این اقدامات به تنهایی کافی نیستند و پزشک ناچار است داروها را وارد معادله کند. داروهای مختلِف دیابت با مکانیزمهای متفاوتی عمل میکنند. برخی تولید قند را در کبد کاهش میدهند، برخی حساسیت بدن به انسولین را افزایش میدهند، برخی باعث ترشح انسولین بیشتر میشوند و برخی دیگر قند اضافی را از راه ادرار دفع میکنند.
در این مقاله، به بررسی جامعِ داروهای دیابت میپردازیم:
- متفورمین
- امپاگلیفلوزین یا گلوریپا
- سیتاگلیپتین
- داپاگلیفلوزین
- گلی بنکلامید
- گلی کلازید
- پیوگلیتازون
- آنا گلیناید / ناتگلیناید
- لیراگلوتاید
- انواع انسولین.
این مقاله صرفاً با هدف آگاهی شما منتشر شده است. توصیه میشود برای هرگونه مشاوره پزشکی، تشخیص یا درمان، با یک متخصص مشورت کنید.
۱. متفورمین (Metformin)
متفورمین یکی از شناختهشدهترین و پرمصرفترین داروهای دیابت است که در بیشتر راهنماهای پزشکی، بهعنوان اولین انتخاب درمانی برای شروع کنترل قند خون توصیه میشود.
متفورمین به بدن کمک میکند تا قند خون را از چند مسیر همزمان پایین بیاورد:
- کاهش تولید قند در کبد: کبد انسان بهطور طبیعی مقداری قند تولید میکند. متفورمین جلوی تولید بیش از حد قند در کبد را میگیرد، بنابراین سطح قند خون پایه کاهش مییابد. (منبع)
- بهتر کردن عملکرد انسولین در بدن: در بعضی افراد، بدن انسولین کافی دارد ولی سلولها به آن پاسخ مناسبی نمیدهند. متفورمین باعث میشود سلولهای بدن بخصوص در عضلات و بافت چربی، نسبت به انسولین حساستر شوند تا قند راحتتر وارد سلولها شود. (منبع)
- کاهش جذب قند از رودهها: این دارو مقدار قندی را که از غذا در روده جذب میشود کاهش میدهد؛ در نتیجه قند خون بعد از غذا بالا نمیرود. (منبع)
یکی از مزیتهای مهم متفورمین این است که بهندرت باعث افت قند خون (هیپوگلیسمی) میشود، مگر اینکه با داروهای دیگر مصرف شود و یا وعدههای غذایی حذف شود. (منبع)
بیشتر بدانید: (افت قند خون یا هیپوگلیسمی چیست؟)
در بعضی افراد، متفورمین ممکن است به کاهش وزن یا جلوگیری از افزایش وزن کمک کند، که این ویژگی در مدیریت دیابت بسیار مفید است. از نظر ایمنی، متفورمین داروی مطمئنی به شمار میرود، البته به شرطی که عملکرد کلیه و کبد طبیعی باشد. در روزهای اول مصرف ممکن است کمی ناراحتی گوارشی یا تهوع ایجاد شود که معمولاً بعد از چند روز برطرف میگردد. (منبع)
بیشتر بدانید: (متفورمین چیست؟)
بیشتر بدانید: (متفورمین چه عوارضی دارد؟)
۲. امپاگلیفلوزین یا گلوریپا (Empagliflozin)
امپاگلیفلوزین یکی از جدیدترین داروها برای درمان دیابت نوع ۲ است. این دارو نهتنها به پایین آوردن قند خون کمک میکند، بلکه میتواند از قلب و کلیهها نیز محافظت کند. این دارو به گروهی از داروها به نام مهارکنندههای SGLT2 تعلق دارد. نام تجاری اصلی آن در دنیا جاردیانس (Jardiance) است، اما در ایران بیشتر با نامهای گلوریپا (Glorypa) و امپاور (Empower) شناخته میشود.
برخلاف بسیاری از داروهای دیابت که روی لوزالمعده یا کبد اثر دارند، امپاگلیفلوزین در کلیهها عمل میکند. وظیفه کلیهها این است که قند را از خون فیلتر کنند، اما معمولاً بیشتر آن قند دوباره به بدن برمیگردد. امپاگلیفلوزین جلوی این بازگشت را میگیرد و باعث میشود قند اضافی از طریق ادرار دفع شود. به این ترتیب، قند خون پایین میآید و در برخی بیماران حتی ممکن است کاهش وزن و یا فشار خون نیز دیده شود. (منبع)
علاوه بر کنترل قند خون، تحقیقات نشان دادهاند که امپاگلیفلوزین میتواند در کاهش خطر نارسایی قلبی و آسیب کلیوی هم مؤثر باشد. توجه داشته باشید هنگام مصرف این دارو باید مایعات کافی نوشیده شود تا بدن دچار کمآبی نشود. همچنین اگر علائمی مانند عفونت ادراری یا ضعف احساس شد، باید به پزشک اطلاع بدهید. (منبع)
ما در مقاله «امپاگلیفلوزین یا گلوریپا چیست و چه عوارضی دارد؟» به طور کامل به مزایا، چگونگی مصرف و عوارض این دارو پرداختهایم.
بیشتر بدانید: (امپاگلیفلوزین یا گلوریپا چیست و چه عوارضی دارد؟)
۳. سیتاگلیپتین (Sitagliptin / Januvia)
سیتاگلیپتین یکی از پرکاربردترین داروهای دیابت است. این دارو معمولاً زمانی تجویز میشود که رژیم غذایی و ورزش بهتنهایی کافی نباشند و یا داروهایی مثل متفورمین نتوانند قند خون را به حد مطلوب برسانند. نام تجاری معروف آن در بسیاری از کشورها Januvia (ژانوویا) است.
سیتاگلیپتین به بدن کمک میکند تا به شکل طبیعیتری قند خون را تنظیم کند. وقتی غذا میخوریم، بدن از روده هورمونهایی را ترشح میکند که به لوزالمعده علامت میدهند تا انسولین بسازد و در عین حال تولید قند در کبد را کمتر کند. اما در بعضی افراد، این هورمونها زود از بین میروند. سیتاگلیپتین با افزایش ماندگاری این هورمونها کمک میکند بدن خودش انسولین بیشتری بسازد و قند خون پس از غذا پایینتر بیاید.
به زبان سادهتر، این دارو به بدن یادآوری میکند که به شکل طبیعیتر و ملایمتری قند خون را کنترل نماید و کمتر منجر به افت شدید قند شود. در بیشتر بیماران، سیتاگلیپتین همراه با متفورمین تجویز میشود و میتواند به حفظ قند خون در محدوده سالم کمک کند. (منبع)
نکتۀ مهم دربارۀ این دارو این است که سیتاگلیپتین همراه با متفورمین تجویز میشود.
ما در مقاله «سیتاگلیپتین چیست و چه عوارضی دارد؟» به طور مزایا، چگونگی مصرف و عوارض این دارو را مورد بررسی قرار دادهایم.
بیشتر بدانید: (سیتاگلیپتین چیست و چه عوارضی دارد؟)
۴. داپاگلیفلوزین (Dapagliflozin)
داپاگلیفلوزین یکی دیگر از داروهای دیابت است. این دارو با بیشتر داروهای قدیمی تفاوت دارد چراکه مستقیماً روی کلیهها اثر میگذارد.
بهطور طبیعی، کلیهها قند اضافی را از خون فیلتر میکنند، اما بیشتر آن قند دوباره به بدن برمیگردد. داپاگلیفلوزین جلوی این بازگشت را میگیرد؛ یعنی به بدن کمک میکند قند اضافی از راه ادرار دفع شود. نتیجهی این کار، پایین آمدن قند خون است و در بعضی افراد، ممکن است اثراتی همچون کاهش وزن هم دیده شود.
به زبان ساده، داپاگلیفلوزین مثل یک «فیلتر هوشمند» در کلیه عمل میکند و قند اضافی را از بدن بیرون میفرستد. این دارو علاوه بر کنترل قند خون، در بعضی بیماران میتواند به سلامت قلب و کلیهها نیز کمک کند.
نوشیدن مایعات کافی هنگام مصرف این دارو مهم است، چون ممکن است باعث کمآبی بدن یا افزایش احتمال عفونتهای ادراری شود. مصرف این دارو میبایست زیر نظر پزشک صورت بگیرد. (منبع)
۵. گلی بنکلامید (Glibenclamide)
گلی بنکلامید که در بعضی کشورها با نام گلی بوراید (Glyburide) هم شناخته میشود، یکی از داروهای دیابت است که به بدن کمک میکند انسولین بیشتری بسازد تا قند خون راحتتر کنترل شود. وقتی قند خون بالا میرود، گلی بنکلامید لوزالمعده را تحریک میکند تا انسولین بیشتری ترشح کند. در نتیجه، قند موجود در خون وارد سلولها میشود و سطح قند خون پایین میآید.
یکی از ویژگیهای مهم گلی بنکلامید این است که اثر سریع و قوی دارد، اما باید با احتیاط مصرف شود، چراکه ممکن است مصرف بیرویه آن باعث افت قند خون (هیپوگلیسمی) شود. این اتفاق معمولاً زمانی پیش میآید که فرد وعده غذاییاش را جا میاندازد، کالری کمی دریافت میکند و یا فعالیت سنگین انجام میدهد.
بیشتر بدانید: (افت قند خون یا هیپوگلیسمی چیست؟)
این دارو برای افراد جوانتر که بدنشان هنوز انسولین کافی تولید میکند، معمولاً مؤثرتر است. در مقابل، برای افراد مسن یا کسانی که قند خونشان نوسان زیادی دارد، پزشک ممکن است داروهای جدیدتر و ایمنتر را ترجیح دهد. (منبع)
۶. گلی کلازید (Gliclazide)
گلی کلازید یکی دیگر از داروهای دیابت است که در همان گروهی قرار دارد که گلی بنکلامید هم در آن است، اما اثر آن ملایمتر و ایمنتر محسوب میشود.
گلی کلازید کمک میکند لوزالمعده انسولین بیشتری ترشح کند تا قند خون پایین بیاید. این دارو معمولاً برای افرادی تجویز میشود که در کنار رژیم غذایی و فعالیت بدنی، هنوز قند خونشان بالاست. تفاوت اصلی گلیکلازید با بعضی داروهای مشابه این است که بهآرامی و کنترلشده عمل میکند و احتمال افت شدید قند خون در آن کمتر است، بهویژه اگر طبق دستور پزشک مصرف شود. (منبع)
این دارو گزینهی خوبی برای افراد سالمند یا کسانی است که سابقه افت قند خون دارند، چون بدنشان نسبت به تغییرات سریع قند خون حساستر است. برخی پژوهشها نشان دادهاند که گلی کلازید ممکن است تا حدی از آسیب به رگهای خونی، چشم و کلیهها در بیماران دیابتی جلوگیری کند. (منبع)
بیشتر بدانید: (رتینوپاتی دیابتی چیست؟)
بیشتر بدانید: (نفروپاتی دیابتی چیست؟)
مثل همهی داروهای پایینآورنده قند، مصرف گلی کلازید نیز باید منظم و طبق برنامه غذایی باشد. حذف وعدههای غذایی یا ورزش سنگین بدون خوردن کربوهیدرات، میتواند باعث افت قند خون شود.
۷. پیوگلیتازون (Pioglitazone)
پیوگلیتازون با بیشتر داروهای دیگر فرق دارد؛ این دارو به جای تحریک ترشح انسولین، کمک میکند بدن بهتر از انسولینی که خودش میسازد استفاده کند.
در بعضی افراد مبتلا به دیابت، بدن انسولین کافی تولید میکند اما سلولها نسبت به آن مقاومت نشان میدهند و قند وارد سلولها نمیشود. پیوگلیتازون این مقاومت را کاهش داده و باعث میشود سلولهای بدن، مثل سلولهای ماهیچه و کبد، نسبت به انسولین حساستر شوند. نتیجهی این فرایند، کاهش تدریجی قند خون و کنترل بهتر دیابت است.
به زبان سادهتر، پیوگلیتازون، ارتباط بین انسولین و سلولهای بدن را بهتر میکند تا انسولین بتواند کارش را مؤثرتر انجام دهد.
این دارو معمولاً در کنار داروهایی مانند متفورمین تجویز میشود، مخصوصاً در بیمارانی که بدنشان نسبت به انسولین مقاوم است. مصرف آن باید طبق نظر پزشک انجام شود، چون در بعضی افراد ممکن است باعث تورم، افزایش وزن یا احتباس مایعات در بدن شود. (منبع)
۸. آنا گلیناید (Repaglinide) و ناتگلینید (Nateglinide)
ناتگلینید و آناگلیناید از داروهای دیابت هستند که برای کنترل قند خون بعد از غذا تجویز میشوند. این داروها کمک میکنند بدن خیلی سریعتر از حالت معمول انسولین ترشح کند تا قندی که بعد از خوردن غذا وارد خون میشود، بهموقع کنترل شود.
تأثیر این داروها خیلی زود آغاز میشود و مدت کوتاهی هم دوام دارد، به همین دلیل، معمولاً باید درست قبل از غذا مصرف شوند. این ویژگی باعث میشود که برای افرادی که برنامه غذایی منظمی ندارند یا وعدههای غذاییشان در طول روز تغییر میکند، گزینهی مناسبی باشند.
در واقع، این داروها به بدن کمک میکنند تا بدن نسبت به قند مصرفی، واکنشی سریع نشان دهد؛ یعنی وقتی غذا وارد بدن میشود و قند بالا میرود، لوزالمعده بهسرعت انسولین ترشح کرده تا قند خون زیاد بالا نرود. (منبع)
۹. لیراگلوتاید (Liraglutide)
لیراگلوتاید یکی از داروهای دیابت است که علاوه بر کنترل قند خون، میتواند به کاهش وزن و سلامت قلب نیز کمک کند. به همین این دارو جایگاه ویژهای در میان درمانهای نوین دیابت دارد.
برخلاف بیشتر داروهای دیابتی که به صورت قرص مصرف میشوند، لیراگلوتاید تزریقی است و معمولاً روزی یک بار زیر پوست تزریق میشود. این دارو شبیه هورمونی طبیعی در بدن عمل کرده که بعد از غذا ترشح میشود و به تنظیم قند خون کمک میکند.
لیراگلوتاید چند کار مهم انجام میدهد:
- کمک میکند بدن وقتی قند خون بالا میرود، انسولین بیشتری ترشح کند.
- جلوی ترشح بیش از اندازهی هورمونهایی را میگیرد که باعث بالا رفتن قند خون میشوند.
- تخلیهی معده را کندتر میکند تا قند حاصل از غذا بهآرامی وارد خون شود.
- باعث کاهش اشتها و کمک به کاهش وزن میشود. (منبع)
این دارو نهتنها برای کنترل قند خون، بلکه برای مدیریت وزن در بعضی افراد چاق (حتی بدون دیابت) هم تجویز میشود. پژوهشها نشان دادهاند که مصرف منظم لیراگلوتاید میتواند خطر بیماریهای قلبی و عروقی را در بیماران دیابتی کاهش دهد. (منبع)
۱۰. انسولینها
انسولینها بخش اساسی درمان در بیماران مبتلا به دیابت نوع ۱ و در بسیاری از موارد دیابت نوع ۲ هستند. این دارو در واقع جایگزین انسولین طبیعی بدن است؛ هورمونی که برای تنظیم قند خون حیاتی است. وقتی بدن به اندازه کافی انسولین تولید نمیکند یا سلولها نسبت به آن مقاومت مینمایند، تزریق انسولین منجر به حفظ سطح طبیعی قند میشود.
انسولینها از نظر مدت اثر و زمان شروع اثر به چند نوع تقسیم میشوند؛ از انسولینهای کوتاهاثر و سریعالاثر گرفته تا متوسطاثر و طولانیاثر. انتخاب نوع مناسب به شرایط بیمار، سبک زندگی، الگوی غذایی و پاسخ بدن به درمان بستگی دارد. پزشک معمولاً بر اساس نیاز هر فرد، ترکیبی از انواع انسولین یا طرح تزریقی خاصی را تجویز میکند تا قند خون در محدوده هدف باقی بماند.
ما در مقاله «مقایسه انواع انسولین» به طور کامل به انواع انسولین پرداخت و موارد و نکات مصرف هر یک را مورد بررسی قرار دادهایم.
بیشتر بدانید: (انواع انسولین چیست؟)
جدول داروهای دیابت و کاربرد آنها
در ادامه، جدولی از داروهای دیابتی فراهم کردهایم که بتوانید به کمک آن، داروها را راحتتر با یکدیگر مقایسه کنید.
| نام دارو | گروه دارویی | کاربرد اصلی | عوارض احتمالی | بهترین زمان مصرف |
|---|---|---|---|---|
| متفورمین (Metformin) | بیگوانیدها (Biguanides) | کاهش تولید قند در کبد و افزایش حساسیت سلولها به انسولین؛ درمان پایه در دیابت نوع ۲ | ناراحتی گوارشی، تهوع، اسهال (معمولاً موقتی) | همراه غذا، بهویژه وعده شام |
| گلی بنکلامید (Glibenclamide) | سولفونیلاورهها (Sulfonylureas) | تحریک پانکراس برای ترشح بیشتر انسولین؛ کاهش سریع قند خون | افت قند خون (هیپوگلیسمی)، افزایش وزن | قبل از صبحانه یا وعده اصلی |
| گلی کلازید (Gliclazide) | سولفونیلاورهها (Sulfonylureas) | کاهش قند خون با خطر کمتر افت قند؛ مناسب برای سالمندان | افت خفیف قند خون، گاهی تهوع یا سردرد | قبل از غذا، معمولاً صبح |
| پیوگلیتازون (Pioglitazone) | تیازولیدیندیونها (Thiazolidinediones) | افزایش حساسیت سلولها به انسولین و کاهش مقاومت انسولینی | افزایش وزن، تورم پاها، احتباس مایعات | یکبار در روز، با یا بدون غذا |
| سیتاگلیپتین (Sitagliptin) | مهارکنندههای DPP-4 (DPP-4 inhibitors) | افزایش ترشح انسولین وابسته به قند و کاهش گلوکاگون پس از غذا | سردرد، گلودرد، تهوع خفیف | یکبار در روز، با یا بدون غذا |
| داپاگلیفلوزین (Dapagliflozin) | مهارکنندههای SGLT2 (SGLT2 inhibitors) | دفع قند اضافی از طریق ادرار؛ مفید برای سلامت قلب و کلیه | عفونت ادراری یا تناسلی، کمآبی بدن | صبح، با یا بدون غذا |
| امپاگلیفلوزین (Empagliflozin) | مهارکنندههای SGLT2 (SGLT2 inhibitors) | کنترل قند خون همراه با اثرات محافظتی بر قلب و کلیه | عفونت ادراری، سرگیجه، کمآبی بدن | صبح، همراه مایعات کافی |
| آناگلیناید / ناتگلینید (Repaglinide / Nateglinide) | مگلیتینیدها (Meglitinides) | تحریک سریع ترشح انسولین بعد از وعده غذایی؛ کنترل قند پس از غذا | افت قند خفیف، افزایش وزن خفیف | ۱۵ تا ۳۰ دقیقه قبل از هر وعده غذایی |
| لیراگلوتاید (Liraglutide) | آگونیست گیرنده GLP-1 (GLP-1 receptor agonists) | افزایش ترشح انسولین، کاهش اشتها، کمک به کاهش وزن و محافظت قلبی | تهوع خفیف، احساس سیری زودهنگام | تزریق روزانه، در ساعت ثابت (معمولاً عصر) |
| انسولینها (Insulins) | هورمون جایگزین انسولین طبیعی بدن | تنظیم مستقیم قند خون در بیماران دیابت نوع ۱ و برخی بیماران نوع ۲ | افت قند خون، افزایش وزن، گاهی واکنش پوستی در محل تزریق | بسته به نوع انسولین (قبل غذا، هنگام خواب یا طبق نسخه پزشک) |
مدیریت دیابت با داروهای دیابت
مدیریت دیابت نوع ۲ تنها به یک نسخه دارویی محدود نمیشود؛ بلکه ترکیبی از تغییر سبک زندگی، تغذیه صحیح، فعالیت بدنی منظم و انتخاب داروی مناسب است. همانطور که دیدیم، داروهای دیابت هر کدام با مکانیسم متفاوتی عمل میکنند؛ برخی تولید قند را در کبد کاهش میدهند، برخی حساسیت سلولها به انسولین را بالا میبرند، بعضی ترشح انسولین را تحریک میکنند و گروهی هم قند اضافی را از بدن دفع مینمایند.
انتخاب بین این داروها به عواملی مانند سن بیمار، سابقه پزشکی، عملکرد کلیه و کبد، وزن بدن، احتمال افت قند خون و حتی وجود بیماریهای قلبی بستگی دارد. به همین دلیل، تصمیم درباره نوع دارو باید تحت نظر پزشک متخصص غدد یا پزشک معالج گرفته شود و هیچ دارویی نباید بهصورت خودسرانه شروع یا قطع شود. مطالعات جدید در زمینه درمان دارویی دیابت نشان میدهند که انتخاب دارو باید شخصیسازیشده و با در نظر گرفتن وضعیت کلی بیمار، بیماریهای همراه، توانایی تحمل دارو و اهداف درمانی باشد. (منبع)
گاهی بیمار از عملکرد داروها و همکاری فعال او در روند درمان، کلید اصلی موفقیت در کنترل دیابت است.
ما در دورههای آموزشی دیابت ۳۶۵، به داروهای دیابت نیز به طور مفصل و کامل پرداختهایم. در این دورهها، متخصصان برتر کشور درباره دیابت، مدیریت آن، عوارض و همچنین داروهای دیابت صحبت کرده و تمامی ابعاد دیابت را تشریح کردهاند.
شما میتوانید از طریق این دورههای آموزشی، مدیریت دیابت را به طور کامل فرا بگیرید و برای همیشه احتمال بروز عوارض جدی را کاهش دهید.